Mertxe Urteaga. Kultura Zuzendaritza Gipuzkoako Foru Aldundia.
Mendialdeen ezaugarri bat da, besteak beste, meatokiak edukitzea. Izaera hori formazio geologikoaren prozesuari lotuta dago, eta horrek, Aralarren kasuan, bi fase nagusi hartzen ditu. Lehenengoan, duela 150 milioi urte baino gehiago, sedimentu-metakinak pilatzen joan ziren, itsasokoak zein kontinentekoak; bigarrenean, duela 40 milioi urte inguru, alpetar tolestura izenaz ezagutzen den horretan, sedimentu horiek tolestu eta igo egin ziren, Iberiako eta Europako plaka tektonikoen talkaren ondorioz. Fase horretan bertan, Piriniotako mendikatea azaleratu zen.
Aralarko harri nagusiak geruza masibo handietan agertzen diren kareharriak dira; horien artean txertatuta gorde ziren fase sedimentarioan pilatutako mineralak. Kareharriak dira, halaber, Aizkorri mendilerroko, Anbotoko edo Izarraitz mazizoko harkaitz nagusiak, baita inguruko beste hainbeste menditakoak ere. Eta horietan guztietan daude meatokiak, batez ere burdinarenak, nahiz eta berunarenak eta zilarrarenak ere badauden. Baina Aralarren, gure geografian ia bakarrak diren kobre meak nabarmentzen dira.
Aralarko meatzaritza modernoa
Arritzagako meatze barrutia jardunean egon da joan den mendeko hirurogeiko hamarkadara arte. Zainak galeria sakonen bidez ustiatzen ziren, eta mineralak ingurumarietan birrindu eta garbitzen ziren, eta aireko kable bidez garraiatzen ziren Amezketaraino, non meatzaritza konpainiaren bulegoak zeuden eta langileen familiak bizi ziren. Meatzariek meategien inguruetan hartzen zuten ostatu, oraindik bertan dagoen eraikin luzanga batean, zeina mendiko aterpe gisa berregokitua baitago. Jarduera horretatik beste ebidentzia batzuk ere geratu dira, hala nola biltegiak, plano inklinatuak, zabortegiak eta minerala kable bidez garraiatzeko erabiltzen zen makineriaren hondakinak.
XVIII. mendean hasitako aurreko fase batean, meatzaritzako herrixka bat, minerala prozesatzeko lantegiak eta galdategia egon ziren Arritzagan (ustiapen modernotik 500 metro gorago); han bizi ziren meatzariak, administratzaileak eta teknikariak, horietako asko alemaniar jatorrikoak. Goialdean, Menor Parte sozietatearen labea eta tailerrak zeuden; beherago, berriz, Mayor Parte sozietatearen bi labe eta eraikinak zeuden, bi konpainien eraikin komunekin batera, horien artean, zentro erlijiosoa eta bi taberna. Hasiera batean, meatzaritza enpresa bakarra izan zen, baina 1752. urtean bitan banatu zen, Menor Parte eta Mayor Parte izenak hartuta, hurrenez hurren. Meatzaritza eta mineral-kontzentratze lanak komunak ziren bi konpainientzat, eta lortutako produktua adostutako proportzio batean erdibanatzen zuten.
Orain badakigu azurita zainek (urdinak) eta malakita zainek (berdeak), euren kolore ikusgarriengatik azaleran ikusgai daudenek, zainak non zeuden jakitea ahalbidetzen zutela, eta horiek putzu eta galerietan ustiatuak izan zirela. Antzinako meatzariek sua erabiltzen zuten arrokak biguntzeko, eta orein adarrez egindako pikotxa eta zurezko maza handi landugabeak erabiltzen zituzten minerala kentzeko. Behien omoplatoak erabiltzen zituzten biltzaile gisa, eta meategian bertan tratatzen zuten minerala, hura xehatuz, zati aberatsenak hautatuz eta fundizioak han bertan eginez.
Ikusitako ebidentzien arabera, historiaurreko meatzaritza-lanak urte askoan luzatu ziren, eta tona eta tona harri mugitu ziren zainetara iritsi ahal izateko. Lan ikaragarria izan zen, eta oraindik asko dago ezagutzeko: nor ziren? Non bizi ziren? Trikuharriak aprobetxatu zituzten beren jendea lurperatzeko?
Badakigu, ordea, Aralarren aurkitutako Brontze Aroko meatzaritzaren lekukotzek toki nabarmena dutela penintsulako panoraman, eta informazio interesgarriak ere ematen dituztela maila geografiko handiagoko ikerketetarako, baita Europakoetarako ere.
